کنز العرفان فی فقه القرآن (کتاب)

کتاب «کنزالعرفان فى فقه القرآن» نوشته فاضل مقداد (متوفای ۸۲۶ ق)، یکی از مهمترین کتابهای شیعه در باب تفسیر فقهی است. مؤلف همه آیات الاحکام را مدنظر قرار داده و علاوه بیان آراء و نظرات فقها و مفسران شیعه، به صورت تطبیقی از آراء و دیدگاه های مفسران سنی نیز استفاده می‌کند، که از این نظر کتاب «کنزالعرفان» یک «موسوعه فقهی مقارن» محسوب می شود.

مؤلف

مقداد بن عبداللّه سیوری معروف به «فاضل مقداد» (متوفای ۸۲۶ ق)، فقیه، متکلّم و مفسّر نامدار شیعه در قرن نهم هجرى و از شاگردان شهید اول است. فاضل مقداد با کوشش فراوان در راه تحقیق، پژوهش و طی مراحل اعلای دانش و فضل، جامع علوم عقلی و نقلی شد و به درجه عالی اجتهاد رسید و متصدی مقام مرجعیت تقلید گشت. احمد بن محمد بن فهد حلی (متوفی: ۸۴۱) از شاگردان اوست.

وی جامع علوم عقلی و نقلی بود و در رشته‌های مختلف علوم اسلامی، مثل: کلام، فقه، تفسیر، اصول، قرآن، حدیث و ادبیات تألیفاتی ارزشمند از خود به یادگار گذاشته که مشهورترین آنها کنز العرفان فی فقه القرآن، نضد القواعد الفقهیة، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه می‌باشد.

معرفی کتاب

کتاب «کنز العرفان فی فقه القرآن» از مشهورترین کتاب‌های فقهی و قرآنی در طول چهار قرن اخیر است. آیت الله مرعشی نجفی، کتاب «کنز العرفان» را در میان ده‌ها کتاب نوشته شده در موضوع آیات الاحکام، از بهترین کتاب‌های نوشته شده در بین شیعه و سنی می‌داند.

این کتاب ارزشمند مانند سایر کتاب‌های فقهی فاضل مقداد، از جمله منابع فقهی و روایی و تفسیری کتاب‌های فقه استدلالی مثل «ریاض المسائل» سید علی طباطبایی و کتاب‌های روایی، مثل «بحارالانوار» علامه مجلسی می‌باشد. کنز العرفان همانند تفسیر «مجمع البیان» طبرسی، نزد فقیهان و مفسران شیعی، جایگاه و منزلت خاصی دارد و نزد فقیهان و مفسران سنی، دارای شهرت بسیاری است.

نویسنده «التفسیر والمفسرون» از دانشمندان اهل سنت، کتاب کنز العرفان را در ردیف کتاب‌هایی که در موضوع آیات الاحکام توسط بزرگان اهل سنت نوشته شده است آورده و آن را معرفی کرده است.

محتوای کتاب

در کنزالعرفان فی فقه القرآن، قریب ۴۵۰ بار به روایات گوناگون اسلامی استناد شده که البته برخی از آنها تکراری می باشند. نویسنده به تناسب، به یک روایت در چند جای کتاب استناد نموده است. همچنین قریب ۲۷۰ بار به آیات قرآن به عنوان شاهد استناد شده است. این تعداد آیات، غیر از ۳۸۲ آیه ای است که فاضل مقداد به عنوان «آیات الاحکام» مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. نیز در مجموع، به ۲۶ بیت شعر و ۷ عبارت عربی به عنوان شاهد مثال استناد شده است.

این کتاب، دارای ویژگی ها و امتیازاتی است که آن را از کتاب های پیشین در این زمینه، ممتاز می سازد:

• ۱. بررسی فقهی مقارن:

نویسنده کنزالعرفان در نقل قول کلمات مفسّران، تنها به بیان آراء و نظرات فقها و مفسران شیعه اکتفا نمی کند، بلکه به صورت تطبیقی از آراء و دیدگاه های مفسران اهل سنت نیز استفاده می کند؛ مانند: الکشاف زمخشری، تفسیر کبیر امام فخررازی. این امر از چند جهت دارای اهمیت است: اول آن که نویسنده کنزالعرفان هیچ گونه تعصب مذهبی از خود نشان نمی دهد بلکه به آرای علمی مخالفان مذهبی نیز توجه دارد. دوم آنکه فاضل مقداد به عنوان فقیه و مفسر به آراء فقها و مفسران هم عصر خویش و نیز دانشمندان سابق نیز توجه داشته است. وی پس از بررسی همه آراء و دیدگاه ها بر اساس حجت و برهان عقلی، یکی از آن دیدگاه ها را انتخاب می کند.

• ۲. بررسی فقهی همه آیات الاحکام:

فاضل مقداد همه آیات الاحکام را مدنظر قرار داده است. این امر در مقدمه نویسنده مورد تأکید قرار گرفته است. وی چنین می گوید: آیات قرآن کریم، مرجع و منبع اصلی در فتوای شرعی است که علما تلاش داشته اند از آن بحث نمایند. با این حال در زمینه آیات احکام، کتابی پیدا نکردم که مفید و جامع و خالی از زواید باشد زیرا کتاب هایی که در این باره نگاشته شده اند گاه به دلیل ذکر نظرات و دیدگاه های فراوان، بسیار طولانی می باشند؛ گاه بسیار مختصر و ناکافی. از این رو تصمیم گرفتم کتابی تدوین نمایم که شامل فوایدی باشد که بیشتر تفاسیر واجد آن نیستند. علاوه بر آن فروع فقهی را ذکر کردم که یا نصوص آیات قرآن کریم بر آنها دلالت دارند و یا از ظواهر آیات بدست می آیند. بنابراین، از نظر نویسنده محترم تمامی آیاتی که مربوط به احکام شرعی می باشند و نیز تمام فروعات فقهی مربوط به آنها از نظر وی دور نیفتاده و آنها را بیان کرده است.

• ۳. تفسیر قرآن با قرآن:

نگارنده کنزالعرفان در ذیل بسیاری از آیات قرآن کریم به آیات مشابه و مربوط به آیه مورد نظر نیز توجه دارد. این امر بر غنای مطالعه تفسیری و فقهی نویسنده افزوده است. وی ۳۱۱ بار به آیات قرآن کریم به عنوان شاهد استناد می کند (۲۶۷ آیه و ۴۴ بار تکرار آنها، مجموعاً ۳۱۱ بار). با توجه به این که آیات احکام قریب ۳۴۰ آیه می باشند، استشهاد به ۳۱۱ آیه قرآن کریم به عنوان شاهد مثال، بُعد «تفسیر قرآن به قرآن» کتاب کنزالعرفان را به خوبی نمایان می سازد.

• ۴. تفسیر قرآن با روایات:

صاحب کنزالعرفان علاوه بر «تفسیر قرآن به قرآن»، به «تفسیر قرآن به روایات» نیز توجه دارد. ایشان به قریب ۵۰۰ روایت که ناظر به آیات شریفه می باشند و یا در فهم آنها دخالت دارند، استناد می کند. اساساً اولین حلقه های تفسیری بر اساس نقل احادیث و روایات در ذیل آیات شریفه بوده است.

• ۵. رویکرد فقهی در بررسی آیات الاحکام:

فاضل مقداد در کتاب خویش، رویکرد جدیدی را پیش گرفته؛ ابتدا کتاب «الطهارة»، سپس کتاب «الصلاة» و تا آخر عبادات را مطرح ساخته است. به دنبال آن بحث معاملات و در نهایت، کتاب «قضا و شهادات» را مورد بررسی قرار داده است. وی در ذیل هر باب فقهی، آیات مربوط به آن را ذکر کرده است. چنین رویکردی، (تبویت و دسته بندی آیات احکام بر اساس ترتیب ابواب فقهی) اولین بار توسط فاضل مقداد صورت پذیرفت. مطمئناً این روش برای فقیه و پژوهشگر فقه بسیار مناسب تر و مفیدتر است، در حالی که روش پیشینیان و مفسران قبل «تفسیر ترتیبی» بر اساس سوره های قرآنی بوده و مفسّر هرگاه به آیه ای از آیات احکام برخورد می کرد، توضیحات مربوط به آن را ارائه داده است. این رویکرد جدید توسط عده ای از مفسران فقیه پی روی شده است؛ از جمله محقق اردبیلی (م، ۹۹۳ ق) او که قریب ۱۵۰ سال پس از فاضل مقداد می زیسته، از روش تفسیر فقهی، فاضل مقداد استفاده کرده است. جالب آنکه محقق اردبیلی در کتاب زبدة البیان، ترتیب بررسی آیات را شبیه ترتیب آیات مذکور در کتاب کنزالعرفان قرار داده است.

• ۶. بحث همه جانبه در ذیل آیات قرآن:

فاضل مقداد تنها به مباحث فقهی توجه ندارد بلکه به جوانب غیرفقهی نیز پرداخته است؛ مانند مباحث ادبی (نحو، لغت و مانند آن) و اسباب نزول، البته با این توضیح که مباحث غیرفقهی را به صورت خلاصه و مختصر آورده و از تفصیل و اطناب خودداری کرده است. اما در تفاسیر دیگر مانند تفسیر کبیر فخر رازی و الجامع لاحکام القرآن قرطبی اختصار و گزیده گویی رعایت نشده است. فاضل مقداد تأکید دارد که پیش از وی کتابی مستقل و جامع مربوط به آیات احکام همراه با اختصار وجود نداشته است. وی می نویسد: «ولکنّی لم اظفر بکتاب فی تنقیحِ تلکَ الآیات یُبرّد الغلیلَ و یُشفی العلیلَ و یحتوی علی جملةِ ما یبغیه الراغبُ و یستطرفُه الطالبُ، بل امّا مُسهب بذکرِ الاقاویلِ والاخبارِ، او مقصّرٌ قد ملّل بالایجازِ والاختصارِ...».

• ۷. بیان معنای لغوی و شرعی هر کتاب:

فاضل مقداد در ابتدای هر کتاب و پیش از بیان آیات مربوط به آن، ابتدا معنای لغوی و شرعی (حقیقت شرعیه) را بیان می کند. برای مثال، در ابتدای کتاب «طهارت» می نویسد: «فالطهارةُ ـ لغةً ـ النزاهةُ... و شرعاً تطلق حقیقة ـ عند بعضهم ـ علی رفع الحدث، او المبیح للصلاة...». وی در ابتدای کتاب «الصلاة» چنین می نگارد: «کتاب الصلاةِ و هو لغةً الدعاءُ، قال اللّه تعالی: (و صلِّ علیهم)، ای اُدع لهم... و شرعاً قیل: هی اذکارٌ معهودةٌ مقترنةٌ بحرکات و سکنات یتقرّبُ بها الی اللّهِ تعالی...».

منابع

• آیات الاحکام و نگاهی به کتاب «کنزالعرفان فی فقه القرآن»، محمدمهدی کریمی نیا، معرفت، شماره ۹۶، ۱۳۸۴.
• گلشن ابرار، جلد ۳، زندگی نامه "فاضل مقداد" از علی کرجی.